علت و معلول

توضیحات

یک اصل مهم فلسفی: علت و معلول

بخشی از ابتدای متن

الف) تعریف

اصطلاح «علت» نزد فلاسفه به دو معنی به کار برده می شود:

الف)هر آنچه که به نحوی در تحقق موجود دیگری مدخلیت داشته باشد، ولو اینکه برای پدید آمدن آن کافی نباشد( در این کاربرد واژه«علت» همه اقسام آن یعنی علت تامه«ناقصه» حقیقی، معدّه و . . . را در بر می گیرد).

ب) موجودی که با فرض وجود آن پدید آمدن یک موجود دیگر، ضرورت پیدا می کند( که این کاربرد فقط علت تامه را در بر می گیرد). گاهی این تفاوت هر چند نه با دقتی که ذکر شد به شکل دیگری بیان می شود و آن علت به اصطلاح الهی و علت به اصطلاح طبیعی است.

علت به اصطلاح الهی(یعنی در کاربردی که در اصطلاح حکمت الهی (امور عامه) دارد)، همان علت تامه است، یعنی موجودی که فرض وجود آن، برای پدید آمدن موجود دیگری لازم و کافی است(و این لزوم و کفایت موجب «وجوب» آن موجود دوم یعنی «معلول» است) و علت به اصطلاح طبیعی(یعنی کاربردی که «علت» در اصطلاح دانشمندان علوم طبیعی دارد) موجودی است که نحوه ای مدخلیت گر چه به صورت شرط در تحقق و پیدایش یک موجود دیگر دارد؛ ولو آنکه برای تحقق آن کافی نیست.

پس به طور کلی علیت و معلولیت رابطه ای است موجودی بین دو موجود، آن چنان که یکی از آن ها در تحقق و پیدایش متکی و نیازمند به دیگری است. طرف محتاج را «معلول» و طرف برآورنده احتیاج(محتاج الیه) را علت می نامند.

علت و معلول

علت و معلول

ب) چگونگی آشنایی ذهن با علت و معلول

دقت در تعریف فوق از علت و معلول؛ نشان می دهد که مفهوم علیت و معلولیت از سنجش و مقایسه نسبت بین دو موجود به دست می آید. واضح است که ما در عالم خارج موجودی به نام«علت یا علیت» و «معلول یا معلولیت» نداریم تا اینکه ذهن ما مستقیما آن ها را ادراک کند و به تغییر فلسفی علت و معلول، از زمره مفاهیم ماهوی و «معقول اول» به حساب نمی آید.

از طرف دیگر وصف علیت و معلولیت به موجودات خارجی نسبت داده می شود، مثلا می گوییم آتش علت سوختن چوب و آب علت رفع تشنگی است. یعنی علیت و معلولیت صرفا جزء اوصاف موجودات ذهنی هم نیست، و باز بنا به تعبیر فیلسوفان از زمره «معقولات ثانیه منطقی» نیز به حساب نمی آید. ناگزیر باید آن را از جمله «معقولات ثانیه فلسفی» به حساب آورد.

«معقولات ثانیه فلسفی» مفاهیمی هستند که از طریق سنجش و مقایسه بین موجودات به دست می آیند و علت و معلولیت نیز از این قاعده مستثنا نیست. عمده فلاسفه و متفکرین مسلمان معتقدند که رابطه علیت و معلولیت، ابتدا به علم حضوری دریافت شده و سپس با ریخته شدن در قالب های مفهومی از آن به «علیت و معلولیت» تعبیر می شود.

علت و معلول

هر یک از ما می دانیم که صور و مفاهیم ذهنی ما در تحقق محتاج به ما هستند اما «نفس» ما در تحقق محتاج و متکی به آن صور ذهنی نیست. من و شما هم اکنون می توانیم صورت دوست خود را در ذهند احضار کنیم و با عطف توجه به امر دیگری (یا عدم اراده) آن صورت ذهنی را زایل سازیم. آن صورت ذهنیه در «وجود» متکی به نفس من و شماست، بدین معنی که اگر«نفس» نباشد یا اراده ما به تحقق آن صورت ذهنیه تعلق نگیرد، آن صورت ذهنی «تحقق» و «وجود» نخواهد داشت. در حالی که نفس ما در تحقق و وجود، متکی و نیازمند به آن صورت ذهنیه نیست. یعنی نفس می تواند باشد اما آن صورت ذهنیه نباشد.

همچنین است وضعیت احوال دیگر ما که به علم حضوری ادراک می شود؛ حالاتی مانند: اراده، کراهت، حب و بغض، غم و شادی و . . . که هرگز وجودی مستقل از نفس که واجد این حالات است نمی توانند داشته باشند، اما نفس، مستقل از آن حالات می تواند موجود باشد(مثلا هنگام خواب).

همچنین ببینید: رنگ در گلشن راز (کشف المحجوب)

سایت و فروشگاه اینترنتی محتوای دیجیتال